türkiye gürcüleri ne demek?

Türkiye Gürcüleri (), etnik Gürcü olan veya soyundan gelen Türkiye vatandaşları ve sakinlerini ifade eder. Bu topluluk iki farklı gruptan oluşur. Artvin ve Ardahan Gürcüleri bölgenin yerlileri iken Türkiye'nin diğer bölgelerinde yaşayan Gürcüler ise, Osmanlı sınırları içindeki Gürcü topraklarının 19. yüzyılda Rusların eline geçmesi üzerine, bu bölgeden gerçekleşen göçlerle ortaya çıkmıştır. Bu ikinci grup içinde Müslüman ve Katolik Gürcüler yer alır.

Tarihçe

Bugünkü Türkiye topraklarındaki Gürcüler, Tao-Klarceti Krallığı öncesine dayanan binlerce yıldır var olan bir topluluğun devamı olarak görülmektedir.¹

Türk-Gürcü ilişkilerinin başlangıcı daha eski tarihlere dayanmakla birlikte Türkiye Gürcülerinin tarihi, Osmanlıların Gürcistan topraklarına kalıcı olarak girdiği 1578 yılı olarak gösterilmektedir. Bu tarihten sonra Osmanlılar, Gürcistan'ın güneybatı kesimini Gürcistan Vilayeti ve daha sonra Çıldır Eyaleti adı altında ayrı bir siyasal birim olarak örgütlemiştir.² Bölgede, 17. yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren, ilk olarak yönetici sınıf arasında başlayan Müslümanlaşma süreci, 18. yüzyılda halka yayılarak devam etmiş; ulaşımın zor olduğu Yusufeli, Barhal, Ardanuç ve Şavşat gibi yerleşimlerde Hristiyanlık bir süre daha varlık göstermiştir.³

Gürcistan'ın Rusya tarafından ilhakı ile başlayan süreç sonucunda özellikle 1877-1878 Osmanlı Rus Harbi sonrasında Artvin ve Batum bölgelerinden Marmara ve Karadeniz bölgelerine göçler yaşanmıştır. Muhaciroba (მუჰაჯირობა) olarak adlandırılan bu göçle yer değiştiren Müslüman Gürcüler, kendilerini Çveneburi olarak tanımlamaktadır.⁴

Demografi

Yıl	İlk dil olarak	İkinci dil olarak	Toplam	Türkiye nüfusu	Toplam konuşanların oranı
1935	57,325	16,255	73,580	16,157,450	0.46
1945	40,076	9,337	49,413	18,790,174	0.26
1950	72,604	0	72,604	20,947,188	0.35
1955	51,983	24,720	76,703	24,064,763	0.32
1960	32,944	54,941	87,885	27,754,820	0.32
1965	34,330	44,934	79,234	31,391,421	0.25

Nüfus sayımlarına göre Türkiye'de Gürcüce konuşanların sayısı⁵

Türkiye'de Gürcüler, dağınık bir şekilde yaşamalarına rağmen genel olarak iki ana bölgede yoğunlaşmaktadır⁶:

Karadeniz Bölgesi: Başta Artvin, Ordu, Samsun, Giresun, Amasya, Sinop, Tokat olmak üzere Karadeniz bölgesinde yer alan iller.
Marmara Bölgesi: Çoğunluk Sakarya, Bursa, Kocaeli, Düzce, Balıkesir, Yalova olmak üzere Marmara bölgesi ve çevresindeki iller.

Artvin Gürcüleri

Artvin Gürcüleri, yaşadıkları bölgede otokton olup geleneksel olarak Merkez, Borçka, Murgul, Şavşat ve Yusufeli ilçelerinde yoğunlaşmaktadır.⁷ ⁸ Artvin mutasarrıfı tarafından 1922 yılının Haziran ayında düzenlenen cetvellere göre, Merkez, Borçka, Şavşat, Hopa, Arhavi, Ardanuç kazaları ve bunlara bağlı nahiyelerinin nüfusları aşağıdaki gibidir.⁹

Artvin	Türk	Gürcü	Hemşin	Laz
Merkez
Ardanuç	7.709	0	0	0
Berta	1.122	0	0	0
Sirya	1.528	0	0	0
Şavşat	6000	2400	0	203
Merya	8539	1.150	0	0
İmerhev	0	7.134	0	0
Borçka	0	5.433	745	850
Maradid	0	1.333	0	0
Maçahel (Maçahalis)	0	1.480	0	0
Murgul	0	1.560	0	150
Hopa	1.000	150	2000	4.500
Kemalpaşa	0	0	750	1500
Arhavi	750	950	600	4.250
Toplam	26.648	21.550	4.095	11.453

Artvin ilinde yaşayan Gürcüler, bölgenin yerli haklarından biri olup geçmişte Tao-Klarceti olarak adlandırılan daha geniş bir coğrafyanın parçasıydılar. Nitekim bugünkü Ardahan ilinde ve Erzurum ile Kars illerinin kuzey kısımlarıda, Artvin ve çevresindeki yer adlarının çoğu Gürcüce ve bir kısmı da Lazca ve Ermenice idi. Bu yer adlarının çoğu, ilk kez 1925’te Artvin il meclisinin kararıyla değiştirildi.¹⁰ Yer adlarının değiştirilmesinden hemen sonra, Artvin il meclisi 1927’de il dahilinde Gürcücenin konuşulmasını da yasakladı.¹¹ Artvin’de yer adlarının değiştirilmesi 1959 ile 1964 yıllarında ve daha sonra da devam etmiştir.¹²¹³ Nişanyan, 500 Gürcüce ve Lazca coğrafi adın Türkçeye dönüştürüldüğünü tahmin etmektedir.¹⁴ [[Dosya:Geographical distribution of placenames of Georgian origin.svg|500px|thumbnail|center|

Türkiye'de yeniden adlandırılan Gürcüce ve Lazca yer adları

</center>

]]

Muhacir Gürcüler

Çveneburi (Gürcüce: ჩვენებური), kökleri bugünkü Gürcistan'ın güneybatısı veya Türkiye'nın kuzeydoğusuna dayanan ve Türkiye’de yaşayan muhacir Gürcülere verilen isimdir. Gürcüce’de “bizden olan”, “bizim gibi olan” anlamına gelir. Müslüman Gürcülerin bu adlandırmayı, kendilerini Hristiyan Gürcülerden, Müslüman Türklerden ve yerleşik Müslüman Gürcülerden ayırmak için kullandığı sanılır. Çveneburiler, geleneksel olarak Sünni İslam’ın Hanefi mezhebindendir.

İlk göç dalgası, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Osmanlı egemenliği altındaki Gürcistan topraklarının Çarlık Rusya’sının eline geçmesinden sonra gerçekleşti. Asıl büyük göç dalgası ise, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın (93 Harbi) ardından başladı. Rusya ve Osmanlı Devleti arasındaki göç anlaşmasıyla başlayan ve bu anlaşmanın yenilenmesiyle süren göç döneminde, Müslüman Gürcüler Artvin, Acara, Ardahan, Samtshe, Aşağı Guria bölgelerinden Osmanlı topraklarına göç ettiler. Göç ettikleri bölgelerin büyük bölümü neredeyse nüfussuz kaldı. Mahaceret veya Muhaciroba (მუჰაჯირობა) olarak da bilinen bu göç sırasında, bugünkü Kobuleti’den göç edenler kendilerini Çürüksulu (Çuruksulebi), Batum’dan göç edenler Batumlu (Batumeli), Yukarı Acara ve Aşağı Acara sancaklarından göç edenler Acaralı (Acareli), Macaheli’den göç edenler Macahelli (Macahleli) olarak adlandırdılar.

Gürcü Katolikleri

Katolik Gürcüler, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı sonrasında Rusya'nın Meshet-Cavaheti bölgesini ele geçirmesiyle Osmanlı topraklarına göç etmiştir. 1861 yılında Gürcü rahip Petre Harisçiraşvili önderliğinde İstanbul'da bir kilise kuran topluluğun nüfusu 6-7 Eylül Olaylarından sonra gerçekleşen dış göçler sebebiyle azalmıştır.¹⁵ 19. ve 20. yüzyıllarda İstanbul kent hayatında görünürlükleri daha fazla olan Katolik Gürcüler, her yıl şehrin sokaklarında "Gül Panayırı" adı verilen müzikli kutlamalar düzenlenmekteydi.¹⁶ Eski yıllarda daha büyük bir topluluk olduğu bilinen Katolik Gürcüler, günümüzde Şişli Gürcü Katolik Kilisesi Vakfı ile faaliyetlerine devam etmektedir.¹⁷

Gürcü Yahudileri

Kızıl Ordu, Şubat 1921'de Gürcistan'ı işgal ederek bölgeden toplu bir göçe yol açtı ve bir kısım Yahudi, esas olarak 1880'lerden beri bir Gürcü Yahudi cemaatinin var olduğu İstanbul'a yerleşti.¹⁸ Bu dönemde göç edenlerin sayısının bin kadar olduğu ifade edilmektedir.¹⁹ Bugün sayıları azalan Gürcü Yahudileri, ayrı bir cemaat olarak yaşamakta²⁰ ve ibadetlerini Or Hodeş Sinagogu'nda yapmaktaydılar.²¹ Bu cemaatin büyük kısmı daha sonra İsrail ve bazı batı ülkelerine göç etmiştir.²² Tarihi kayıtlara göre İstanbul dışında Trabzon'da yaşayan ve ticaretle uğraşan bir topluluk daha bulunmaktaydı.²³ Türk Yahudi toplumunun periyodik yayını olan Şalom gazetesine göre Türkiye Yahudileri arasında Çikvaşvili, Eluaşvili (Elvaşvili), İbrahimzade (muhtemelen Abramidze'den), İshakzade (muhtemelen İsakadze'den) gibi Gürcü kökenli soyadlarına rastlanmaktadır.²⁴²⁵²⁶ Ticaretle uğraşan Gürcistan göçmeni Yahudilerin, tekstil sektöründe varlık gösterdiği bilinmektedir.²⁷²⁸²⁹ 1940'lı ve 1950'li yıllarda İstanbul'da kurulan Çikvaşvili Mensucat Fabrikası (Ayvansaray) ve Hasköy Yün İplik Fabrikası bu işletmeler arasında yer almaktaydı.³⁰³¹

Gürcistan Gürcüleri

Bu grup, SSCB'nin yıkılmasından sonra genellikle çalışma amacıyla Türkiye'de bulunan Gürcüleri ifade etmektedir. Gürcistan vatandaşları, günümüzde Türkiye'de en büyük yabancı iş gücünü oluşturan gruplardan biri olarak ifade edilmektedir.³²

Eğitim

Türkiye'de Ermeni, Rum ve Yahudi azınlıkların dil hakları 1923 tarihinde Lozan Antlaşması ile güvence altına alınmıştır. Diğer dillerde anadilde eğitim yapılamamaktadır.³³

Milli Eğitim Bakanlığı, 2014 yılında "Yaşayan Diller ve Lehçeler" dersi kapsamında Gürcüce müfredatı kabul etmiş ve bu sayede 5, 6, 7 ve 8. sınıflarda Gürcücenin seçmeli ders olarak okutulması mümkün olmuştur.³⁴³⁵ Bunu takiben Sakarya ve Artvin illerinde Milli Eğitim Bakanlığı'na bağlı okullarda Gürcüce sınıflar açılmıştır.³⁶³⁷ Bu uygulamadan önce Gürcüce, çeşitli dernek ve vakıfların bünyesinde kurs seviyesinde öğretilmekteydi.³⁸ Ayrıca Gürcüce, Türkiye'de yükseköğretim düzeyinde Gürcü Dili ve Edebiyatı adıyla dört üniversitede lisans bölümü olarak mevcuttur.³⁹⁴⁰

Osmanlı döneminde ise Gürcüce eğitim konusunda Gürcü Katolikleri öncü faaliyetler üstenmiştir. İstanbul'da bulunan Gürcü Katolik Manastırı, 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın ilk yarısında Hristiyan ve Müslüman Gürcülerin kültür ve eğitim merkezi haline gelmiştir. Şalva Vardidze’nin öncülüğünde 1911 yılında manastırda Gürcü Kulübü açıldı. Burada toplantılar ve buluşmalar gerçekleşiyordu. Osmanlı ülkesinde yaşayan Müslüman Gürcüler için okuryazarlığı yayma derneğinin programı hazırlandı. 1914 yılında Gürcüce okulun açılmasına da karar verildi. Burada aynı yıl Osmanlı ülkesinde yaşayan Gürcüler için Deda Ena (Anadili) adlı kitabın özel bir baskısı da yapıldı. Patara Kartuli Anbani (“Küçük Gürcü Alfabesi”) adlı kitabın kapağında “Osmanlı Gürcüleri için hazırlanmış ve basılmıştır” ibaresi yer alıyordu.⁴¹ Gürcü Katolik toplumunun Beyoğlu, Papazköprüsü mevkiinde 1870-1914 yılları arasında faaliyet gösteren Saint Joseph adlı bir okulu da bulunmaktaydı.⁴²

Dil

Gürcücenin diyalektleri konusunda farklı sınıflandırmalar söz konusu olsa da Türkiye'de geleneksel olarak Gürcücenin güneybatı diyalektleri konuşulmaktadır. Gerek Artvin Gürcüleri, gerekse muhacir Gürcülerin kullandığı diyalektler, Gürcücenin güneybatı grubu içinde sınıflandırılmaktadır. Gürcücenin 18 diyalekte sahip olduğunu öne süren sınıflandırmaya göre Artvin'de yerleşik olarak konuşulan Gürcüce, İmerhevi diyalekti adı altında anılmaktadır.⁴³ Bunun dışında muhacir Gürcüler arasında Acara diyalekti de yaygındır.⁴⁴ Türkiye'de Gürcüce büyük ölçüde okuma yazma düzeyinde olmayıp sözlü olarak aktarılmaktadır. Tarihi kayıtlara göre muhacir Gürcüler arasında Gürcüce okuma yazma bilenler Çürüksu (Kobuleti) göçmenleriydi.⁴⁵ Müslüman Gürcüler arasında dedabruli tsera (kocakarı yazısı) adı verilen bir yazı formu mevcuttu. Nitekim Eugène Dallegio, İstanbul Gürcüleri adlı kitabında bu durumdan bahsetmektedir.⁴⁶ Türkiye'de bu yazı biçiminden günümüze kalmış bilinen tek örnek Fatsa'nın Kabakdağı köyünde bir evin şöminesi üzerine oyulmuş olarak bulunmaktadır; bu yazı, 1899/1900 tarihlidir.⁴⁷

Türkiye'de Gürcü dilinin bilinen ilk yazılı kayıtları ise Orta Çağ dönemine tarihlenmektedir. Gürcü tarih yazımında Tao-Klarceti olarak isimlendirilen bölgede (Artvin, Ardahan ve kısmen Kars ile Erzurum) yer alan Orta Çağ dini yapılarında (Bana, İşhani, Oşki, Handzta, Parhali, Doliskana vb.) Gürcüce kitabelerle karşılaşmak mümkündür.

Kültür

Türkiye Gürcüleri arasında bazı halk kültürü öğeleri yüzyıllarca korunmuş ve günümüze ulaşmayı başarmıştır. Halk oyunları, halk müziği, sözlü kültür ürünleri, geleneksel festivaller bunların başlıca örnekleridir. Bu örnekler, çoğunlukla Gürcülerin yerli bir halk olarak yaşadığı Artvin bölgesinde daha canlıdır.

Gürcüler arasında çok sesli (polifonik) müzik, binlerce yıldır var olan bir gelenektir.⁴⁸ Bu müzik geleneği, Hristiyanlık öncesi döneme dayanır.⁴⁹ Türkiye Gürcüleri arasında çok sesli şarkı söyleme geleneğini devam ettiren bir topluluk olan "Macahela Yaşlılar Çoksesli Korosu", 2015 yılında UNESCO tarafından Somut Olmayan Kültürel Miras kapsamında "Yaşayan İnsan Hazinesi" olarak tescil edilmiştir.⁵⁰⁵¹⁵² Artvin'in Camili (Maçahel) köyü sakinlerinden oluşan yaşlılar korosu 2001 yılında kurulmuştur⁵³. Geleneksel Gürcü müziğini günümüze taşıyan sanatçı ve topluluklar arasında Bayar Şahin, Erol Alkan, Gürcü Sanat Evi Çok Sesli Korosu, Samida grubu yer almaktadır. Ayrıca Kazım Koyuncu, Kardeş Türküler, Marsis gibi çeşitli sanatçıların ve müzik topluluklarının repertuvarında da Gürcü müziği yer almaktadır.

Marioba ve Satave gibi halk festivalleri ile Rumi takvime göre eski yılbaşı olan Kalandar Türkiye Gürcüleri arasında kutlanmaktadır.⁵⁴⁵⁵⁵⁶ Geleneksel şenliklerde Artvin bölgesinde bir tür köy seyirlik oyunu olan Berobana yaşatılmaktadır.⁵⁷

Türkiye Gürcüleri arasında geleneksel halk kültürü dışında bazı entelektüel faaliyetler de mevcuttur. Bunlar arasında yayıncılık faaliyetleri önemli yer taşır. Türkiye'de Türkçe yayımlanan ilk Gürcü kültürü dergisi olan Çveneburi, ilk defa 1977 yılında Stockholm’de Gürcü Kültür Derneği'nin (Georgiska Kulturföreningen) yayın organı olarak Şanver Akın (Şalva Tevzadze) tarafından yayımlanmıştır. Derginin altı ve yedinci sayıları ise 1979 yılında, Ahmet Özkan (Melaşvili) tarafından İstanbul’da basılmıştır. 1980 yılında Ahmet Özkan Melaşvili’nin katledilmesinden sonra derginin yayını durmuştur.⁵⁸ Çveneburi, ikinci döneminde, 1993-2006 arasında ise, 59 sayı çıkmıştır. Derginin ikinci sayıdan itibaren "yayın yönetmeni" Fahrettin Çiloğlu’dur. Çiloğlu 1996’da, 19-21. birleşik sayısını (Ocak-Haziran) çıkardıktan sonra editörlüğü bırakınca, Osman Nuri Mercan derginin "sahibi ve sorumlu müdürü" olmuştur. Kesintili biçimde çıkan dergi, 2006 yılında, 58-59. birleşik sayısında kapanmıştır.⁵⁹

Türkçe olarak yayımlanan bir diğer Gürcü kültür dergisi Mamuli adını taşır. İstanbul’da Ocak 1997 - Mayıs 1998 arasında çıkan dergi, Çveneburi Dergisinin editörlüğünden ayrılan Fahrettin Çiloğlu’nun girişimiyle çıkmıştır.⁶⁰ 5 sayı çıkarabilen dergi, ekonomik nedenlerden dolayı kapatıldı.⁶¹

Pirosmani, Türkiyeli Gürcülerin yayımladığı bir diğer dergidir. İki dilde, Türkçe ve Gürcüce olarak yayımlanan dergi, 2007 ile 2010 yılları arasında 11 sayı yayımlanmıştır.

Dergi yayıncılığı dışında telif ve çeviri kitap faaliyetleri de mevcuttur. İlk kez Niyazi Ahmet Banoğlu tarafından başlatılan Gürcü edebiyatından Türkçeye yapılan çeviri faaliyetleri, Hayri Hayrioğlu ve Fahrettin Çiloğlu'nun çevirileriyle devam etmiştir. Parna-Beka Çilaşvili ve Parna-Beka Çiladze adlarını da kullanan Çiloğlu Nodar Dumbadze, Otar Çiladze, Dato Turaşvili, Erlom Ahvlediani, Miheil Cavahişvili, Cemal Karçhadze gibi yazarlar başta olmak üzere pek çok yazarın eserini Türkçe yazına kazandırmıştır. Öte yandan Beşir Fuad, Samipaşazade Sezai, Nahid Sırrı, Ahmet Hamdi Tanpınar, Zuhal Kuyaş, Zülfü Livaneli, Reha Mağden ve Perihan Mağden gibi Türkçe yapıtlar üreten Gürcü kökenli Türkiyeli yazarların eserleri de Türk Edebiyatı içerisinde değerlendirilmektedir.

Türkiye'de Gürcü Mirası

Orta çağa ait Gürcülerden kalma çok sayıda önemli kültürel anıt tarihi Tao-Klarceti Krallığı topraklarında bulunur. Bunların çoğu günümüzde harabe halindedir. Orta çağ Gürcü mimarisinin en önemli anıtları arasında kiliseler, manastırlar, köprüler ve kaleler yer alır. Bunların en çok bilineni Handzta, Hahuli, Ança, Oşki, İşhani, Bana, Parhali, Doliskana, Othta Eklesia, Opiza, Parehi ve Tbeti manastır ve kiliseleridir.

Türkiye'nin kuzeydoğusu dışında İstanbul, Trabzon ve Hatay'da da bazı yapılar mevcuttur.

Dosya:Oshki 4.jpg|Oşki Manastırı, Erzurum. Dosya:Khakhuli1.jpg|Hahuli Manastırı, Erzurum. Dosya:Doliskana-southeast.jpg|alt=|Doliskana Manastırı, Artvin. Dosya:Пархали, Тао, Турция. Май 2008.jpg|Parhali Manastırı, Artvin. Dosya:Moeder van God kerk in İşhan.jpg|İşhani Manastırı, Artvin. Dosya:Tbethi.jpg|Tbeti Manastırı, Artvin. Dosya:Otkhta church.jpg|Othta Eklesia, Artvin. Dosya:Khandzta (28).JPG|Handzta Manastırı, Artvin. Dosya:YeniRabat,south.jpg|Ahaldaba (Yeni Rabat) Kilisesi, Artvin. Dosya:Bana cathedral-3.jpg|Bana Manastırı, Erzurum. Dosya:ერუშეთი ქაჯის ციხე.jpg|Kaci Kalesi, Ardahan. Dosya:Ani georgian church old photo.jpg|Gürcü Kilisesi, Ani, Kars. Dosya:Our Lady of Lourdes Church façade in Istanbul.jpg|Bomonti Gürcü Katolik Kilisesi, İstanbul. Dosya:Tomb of Solomon II, Cacouli Frères, 1893.jpg|II. Solomon'un mezarı, Trabzon.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

Orijinal kaynak: türkiye gürcüleri. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

↩
1 Fahrettin Çiloğlu, Gürcülerin Tarihi, "Türkiye Gürcüleri", 1993, İstanbul, s. 76 ↩
↩
↩
Fuat Dündar, Türkiye Nüfus Sayımlarında Azınlıklar, 2000 ↩
↩
↩
↩
‘’Artvin Livası'nın Anavatan'a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler’’ , Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Mayıs 2008, s.95-102. (Belge:Ankara Üniversitesi, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi Kutu:96 Gömlek:10 Belge:10) ↩
Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, 2013, s. 19-21, ISBN 9786055708856. ↩
Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010, s. 93, ISBN 9789944197526. ↩
Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, 2013, s. 19-21, ISBN 9786055708856. ↩
Köylerimiz, Ankara, 1968, 790 sayfa. ↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
Curcumia, R. Jordania, Joseph, 1954- (2009). Echoes from Georgia : seventeen arguments on Georgian polyphony. Nova Science Publishers. ISBN 978-1-60876-477-8. OCLC 432991038. ↩
Ivane Javakhishvili. 2010. The views and theories of Georgian authors. In: Rusudan Tsurtsumua and Joseph Jordania (editors), Echoes from Georgia: Seventeen Arguments on Georgian Polyphony (collection of essays). New York: Nova Science, pg 19-34 ↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩
↩